Kamień, cegła, ziemia, drewno

Zbudowane czy nie zbudowane? - czyli ambitne plany i realia rozbudowy twierdzy. Zamość od swego założenia miał  być idealną twierdzą i miastem. Coś z owego idealizmu, a nawet projektowej fantastyki udzieliło się ostatnim budowniczym twierdzy – przede wszystkim generałowi Janowi Mallet-Malettskiemu, autorowi planu modernizacji Zamościa z 20 grudnia 1825 r. Nakreślił on niebywale ambitny, i jak na owe lata nowoczesny projekt. Minęły 22 lata, w roku 1847 płk. Berezowski, wykonał najbardziej precyzyjny i sugestywny plan twierdzy zamojskiej, jaki kiedykolwiek powstał. Powtarzał on generalnie projekt sprzed prawie ćwierćwiecza, uwzględniając takie szczegóły jak nasadzenia każdego pojedynczego drzewa i krzewu na wałach oraz ogrody przyforteczne. Można by uznać ten plan jako powykonawczy, zachwycając się idealną wizją sielskiego, harmonijnego, forteczno-parkowego krajobrazu; tyleż pięknego, co… nieprawdziwego! Co ciekawe, najlepszy ilustrator twierdzy zamojskiej, Jan Paweł Lelewel, którego część akwarel znakomicie i wiernie oddaje rzeczywisty stan twierdzy, w innych miejscach popuścił wodze fantazji, ilustrując to, czego nie było, choć miało być. Powstała spójna, sugestywna, ostatnia w dziejach Zamościa wizja idealnej, i nigdy nie zrealizowanej twierdzy. Zabrakło pieniędzy i konsekwencji w wykończeniu północnego frontu Twierdzy Zamość. Nie powstała ani jedna z murowanych, skazamatowanych redut* – śródszańców, które miały być sercami olbrzymich lunet* przed kurtynami* łączącymi bastiony* IV, V, VI i VII. Za to możemy podziwiać ich wizje na wspaniałych wizerunkach Lelewela. Ale wierzyć im raczej nie powinniśmy. Traktujmy je raczej jako pomniki fascynacji fortyfikacją i Zamościem, jakiej uległ kapitan inżynier Jan Paweł Lelewel.

Galeria zdjęć

• 

  Historia zweryfikowała wykonalność a realizm tego planu.

• 

  Żadna z projektowanych 4 wielkich redut wewnątrz lunet północnego i wschodniego frontu nie została zrealizowana. Wewnątrz lunety naprzeciw kurtyny VI-VII zdążono usypać, jako jedyną w twierdzy, redutę ziemną.

• 

  „Sportretowana” przez J. P. Lelewela jedna z wielkich, nowoczesnych, lecz nigdy nie zrealizowanych kaponier przed Bastionami III, IV i przed łączącą je kurtyną.

• 

  Nigdy nie zrealizowana wielka reduta we wnętrzu lunety przed kurtyną VI-VII.