Arte et Marte,
czyli z fortecznego archiwum

Fortyfikacja bastionowa wymagała odmiennych sposobów jej zdobywania niż umocnienia średniowieczne. Oczywiście, jak dawniej, stosowano atak niespodziewany, zaskakujący obrońców, lub ścisłą blokadę, izolującą twierdzę od dostaw zaopatrzenia. Częściej spotykane było „bombardowanie” – zmasowany, intensywny ostrzał artyleryjski, mający na celu spowodowanie zniszczeń materialnych, złamanie morale obrońców i w konsekwencji ich kapitulację. Najskuteczniejsze było jednak zawsze prowadzenie „natarcia regularnego”, opartego na ścisłych zasadach opisanych w wielu traktatach sztuki obronnej. „Atak regularny” miał zawsze cztery etapy:

• Przygotowanie ataku, kiedy przeprowadzano rozpoznanie fortyfikacji twierdzy i budowano wokół niej (lub tylko z wybranej strony) dwóch linii umocnień polowych: w odległości ok. 750-1200 m od atakowanych obwarowań (tzw. linia kontrwalacji), zabezpieczająca atakujących przed wypadami („wycieczkami”) wojsk obrońców; druga linia umocnień w odległości ok. 1350-1800 m od twierdzy (tzw. linia cyrkumwalacji) zabezpieczała atakujących twierdzę przed ewentualnymi działaniami wojsk przeciwnika nadchodzącymi z odsieczą. Na obu liniach wznoszono ziemne szańce, czasem połączone ze sobą wałami. Oczywiście, gdy pozwalały na to warunki terenowe i sytuacja militarna, zdarzało się, że rezygnowano z budowy obu linii, ograniczając się do umocnienia istniejących w pobliżu zabudowań, czy nawet wystawiając tylko odpowiednio gęstą sieć posterunków i oddziałów osłonowych.
• Atak zbliżeniowy, polegający na budowie prowadzących w kierunku atakowanej twierdzy zygzakowatych rowów, tzw. przykop lub aproszy, ułatwiających skryte przemieszczanie się oddziałów szturmowych i artylerii. Przykopy były skierowane na atakowane miejsce twierdzy, zwykle bastion czy rawelin, rzadziej na kurtynę. Przy przykopach, zwykle w miejscach ich załamania, lokalizowano reduty - baterie artyleryjskie. Bezpośrednio po usypaniu kolejnej reduty zataczano na nią działa i rozpoczynano ostrzeliwanie wybranego miejsca twierdzy.
• Wykonanie wyłomu w umocnieniach umożliwiało szturm i zdobycie fortecy. Najczęściej wykonywany on był przez artylerię oblężniczą. Dla zwiększenia skuteczności ognia artyleryjskiego konieczne było maksymalne zbliżenie baterii wyłomowej do ostrzeliwanego odcinka fortyfikacji. Warunkowało to celność ognia – dla wykonania ok. 1 m2 wyłomu konieczne było trafienie niemal w jedno miejsce kilkudziesięcioma pociskami, co wymagało długotrwałego ostrzału przy jednoczesnym stłumieniu przez działa na pozostałych bateriach możliwości oddziaływania artylerii fortecznej. Czasem wyłom w murach był wykonywany przy pomocy min podziemnych. W celu założenia miny pod fragmentem atakowanych umocnień kopano galerie minerskie. Wejście do nich znajdowało się w przykopie, ok. 45-90 m od celu. Tunele galerii wzmocnione musiały być drewnianymi obudowami. Wykonanie galerii minerskich metodą górniczą najczęściej trwało długo, zwykle do ok. 4 mb/dobę. Po doprowadzeniu tunelu do atakowanego fragmentu umocnień wykonywano tam komorę na prochowy ładunek wybuchowy, odpalany lontem. Czasem obrońcy twierdzy budowali własne kontrgalerie, by przez wybuch założonych w nich przeciwmin doprowadzić do zasypania tuneli kopanych przez stroną atakującą. Niekiedy galerie przeciwminowe były budowane wraz z twierdzą, co pozwalało na szybkie odpalanie wcześniej założonych ładunków wybuchowych w miejscach najbardziej korzystnych z punktu widzenia obrońców. Obrońcy twierdzy ogniem własnej artylerii niszczyli działa i umocnienia atakujących, wypadami załogi („wycieczkami”) likwidowali załogi i uzbrojenie baterii oraz oddziały wykonujące prace minerskie.
• Szturm twierdzy rozpoczynał się bezpośrednio po dokonaniu wyłomu (najczęściej – kilku wyłomów). Atakujący musieli sforsować fosę (której stoki wcześniej należało lokalnie zniszczyć, by umożliwić wygodne zejście, czasem lokalnie fosę trzeba było zasypać), przetrzymać ogień dział w barkach bastionów i w dodatkowo budowanych kojcach* (co wymagało osłony zmasowanym ogniem własnej artylerii), wreszcie wspiąć się przez wyłom na pozostałości uszkodzonych umocnień i w walce wręcz pokonać obrońców. Nie było to zadaniem łatwym. Dobrze zbudowaną i właściwie zaopatrzoną twierdzę zdobyć było bardzo trudno, oblężenia trwały wiele miesięcy, wiążąc znaczne oddziały strony atakującej. Z drugiej strony, nawet silne twierdze źle dowodzone, poddawały się bardzo szybko, bez względu na walory umocnień.