TWIERDZA WCZORAJ

Twierdza Zamość – jedna z największych twierdz I Rzeczypospolitej, następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, zbudowana w latach 1579-1618 dla obrony miasta założonego przez hetmana Jana Zamoyskiego w 1580 r. 

Budowę fortyfikacji bastionowych rozpoczęto wg projektu Bernardo Morando w 1586 r. a zakończono w 1618 r. Umocnienia były wielokrotnie modernizowane, przy udziale wybitnych inżynierów wojskowych, m.in.:

• w latach 1618-1623 przez Andrea dell’Aqua
• w latach 1687-1693 przez Jana Michała Linka
• w latach 1809-1813 i 1817-1826 przez płk Jean-Baptiste'a Malleta (później w służbie Królestwa Kongresowego jako gen. Jana Mallet-Malletskiego).

Prace modernizacyjne trwały do ok. 1856 r.

W latach 1866-1868, rozkazem cara Aleksandra II, twierdza została zlikwidowana; fortyfikacje w znacznej części zniszczono. Ich zachowane relikty były konserwowane (z elementami uzupełnień) od lat trzydziestych XX w. do naszych czasów.

Właśnie dotarłeś na zapole Bastionu IV i wielkiego, ziemnego nadszańca. Został on ukończony w czasie Powstania Listopadowego, jedynego polskiego powstania narodowego przeciwko zaborcom, które miało realne szanse powodzenia. Nie ma lepszego miejsca w Zamościu, żeby opowiedzieć o roli Zamościa w tym powstaniu. Położenie na południowym wschodzie Królestwa Kongresowego, bliskość Galicji, skąd przybywali ochotnicy i zaopatrzenie, wreszcie bliskość ziem Rzeczypospolitej zagarniętych przez Rosję, czyniło z fortecy świetną bazę wypadową dla powstańców. W grudniu 1830 r. skierowano tu na stanowisko podkomendanta płk. Ignacego Prądzyńskiego, wybitnego inżyniera wojskowego. Prądzyński przebywał w Zamościu zaledwie dwa miesiące, jednak znacząco wpłynął na dalsze podniesienie stanu gotowości twierdzy do obrony i do działań wypadowych; kontynuował prace fortyfikacyjne prowadzone wcześniej przez Malletskiego. Jego zasługą jest również powołanie w twierdzy oddziałów wypadowych złożonych z piechoty, kawalerii i półbaterii artylerii polowej.

Przed rozpoczęciem działań bojowych załoga twierdzy liczyła ok. 4300 żołnierzy. Komendantem twierdzy mianowano gen. Juliana Sierawskiego. Gen. Sierawski sprawował swoje obowiązki w twierdzy do 6 lutego 1831 r., kiedy to zastąpił go pułkownik Jan Krysiński, od lipca awansowany na generała brygady.

W pierwszej fazie działań wojennych od lutego do lipca 1831 r. twierdza stanowiła bazę wypadową do ataków na oddziały rosyjskie w pobliskich miejscowościach, m.in. wyparto czasowo Rosjan z Hrubieszowa i Janowa Lubelskiego. Okresowo w fortecy stacjonowały też większe oddziały powstańcze, generałów Dwernickiego i Chrzanowskiego. W lipcu jednak rozpoczęła się blokada twierdzy. Próby podejścia nieprzyjaciela pod bramy miasta zostały odparte, obrońcy mimo blokady kontynuowali działania zaczepne, wiążąc w ten sposób pod Zamościem duże siły rosyjskie. Od 22 września Rosjanie rozpoczęli ostrzał twierdzy, uszkadzając m.in. klasztor Bazylianów (w 1865 r. rozebrany). Obrońcy odpowiadali ogniem artylerii fortecznej na pozycje rosyjskie. 22 października, wobec uzyskania wiarygodnych informacji o upadku pozostałych miejsc oporu w kraju, Warszawy i Modlina, zapadła decyzja o kapitulacji na honorowych warunkach. Załoga mogła wyjść z twierdzy bez przeszkód, oficerom pozostawiono broń sieczną i palną. Nie w stosunku do wszystkich obrońców, warunki kapitulacji zostały przez Rosjan dotrzymane – część żołnierzy, głównie ze wschodnich ziem Rzeczypospolitej, zostało zatrzymanych i osądzonych, ułaskawionych dopiero po kilku latach. Po upadku powstania w twierdzy umieszczono stały garnizon rosyjski, ok. 2000 żołnierzy.